ایران سرزمین نژاد ها و قومیت های گوناگون است حاصلخیز بودن این فلات، وجود جلگه های فراوان، اقلیم و آب و هوای مناسب و البته قرار گرفتن بین مناطق سرد شمالی و گرم جنوبی همواره باعث شده که این فلات خواستگاه تمدن های بزرگ و گوناگون باشد.
با تحقیقات و کاوش های باستان شناسی که از سوی پژوهشگران و محققان ایران شناس صورت گرفته ، آثار پراکنده ای درگوشه و کنار ایران به ویژه غارهای قدیمی به دست آمده است که تاریخ آن ها را 10000 سال یا بیشتر تخمین میزنند اما اولین سکونت ها در ایران که به صورت گروهی در منطقه ای مستقر شده و آثار آن ها دلالت بر تمدن بزرگ و تاریخ مدرن دارد مربوط به حدود 7000 سال قبل از میلاد مسیح می باشد.
حدود هفت هزار سال پیش، تمدنهایی در جلگه های مرکزی ایران در حال شکل گرفتن بود. در مورد این تمدن ها اطلاعات زیادی در دست نیست.
باستان شناسان توانسته اند آثار شگفت انگیزی از این تمدن ها را در تپه های باستانی سیلک (نزدیک کاشان)، مارلیک (جنوب گیلان) و حسنلو (جنوب دریاچه ارومیه) و همچنین شهر سوخته در استان سیستان و بلوچستان بیابند.اخیراً زیگورات (معبد) عظیمی بهمراه اشیایی سنگی در نزدیکی جیرفت در استان کرمان کشف شده است. باستان شناسان با تحقیق روی این آثار حدس می زنند که هزاران سال پیش در جیرفت تمدنی بسیار غنی، برابر و حتی برجسته تر از قدیمی ترین تمدن های شناخته شده در جهان (یعنی تمدن سومر) شکوفا بوده است.
تشکیل دولت های قدرتمند و ثروتمند باعث جذب اقوام کوچ نشین و دولت ها ی اطراف میشد که به هدف کسب غنائم و چراگاههای بیشتر به مرزهای آن دولت وارد میشدند و البته نتیجه آن جز جنگ و خونریزی چیز دیگه ای نبود این هجوم و تسلط اقوام گوناگون بر هم باعث بوجود آمدن قومیت ها و تداخل و ترکیب آنان باعث بوجود امدن نژاد های گوناگون میشد.
از سوی دیگر مهاجرت برای پیدا کردن زمین های پهناور چه برای چرا دامها و چه برای کشاورزی یکی دیگر از علل ورود اقوام دیگر بود یکی از بزرگترین ورود و هجوم اقوام غیر بومی به ایران که نژاد و قومیت های ایرانی را تحت تاثیر قرار داد ورود آریاییان به فلات ایران بود.
آریایی ها اقوامی بودند که از آسیای مرکزی ، به خاطر یخبندان های فصلی و کمبود غذا ، از شمال فلات ایران و از دو سوی دریاچه ی خزر وارد سرزمینی شدند که بعدها به نام آنها ایران نام گرفت. گروهی از این اقوام به نام پارت ها در مناطق شمال شرقی ایران (خراسان و گرگان امروزی) ساکن شدند و گروه دیگری که ماد و پارس نامیده می شدند ، با گذشتن از آذربایجان ، به سوی سرزمین های جنوب غربی حرکت کردند.
تفکر و فرض عامه مردم بر آن است که ایرانیان و اقوام ایرانی همان آریاییان است ولی این قانون شامل تمامی اقوام نمیشود و ممکن است تاریخچه ای قدیمی تر از آریاییان داشته باشند.
پس از ورود آریاییان جنگ های بسیاری بین اقوم مهاجم و مدافع رخ داد که در نهایت به پیروزی آریاییان منجر شد بعضی از این اقوام در طول زمان یا از بین رفتن یا مهاجرت کرده.
البته مستنداتی وجود دارد که ما با کمک آنان میتوانیم اقوام در ادوار گوناگون را شناسای کنیم فهرستی از اقوام قلمروی هخامنشی در سنگ‌نوشته‌های تخت جمشید و دیگر جاها آمده است که این فهرست بدین شرح است:
• پارس‌ها
• مادها
• لیدی‌ها
• مُکرانی‌ها (جنوب بلوچستان امروزی)
• عربها
• یونانی‌ها
• ارمنی‌ها
در عصر حاضر اقوام مختلفی در ایران زندگی میکنند که در ذیل توضیح داده شده.
اقوام ایران‌زمین مردمانی هستند با پیشینه ای باستان که در محدوده شاهنشاهی ایران زندگی می‌کردند. این قلمرو شاهنشاهی در زمان‌های گوناگون یکسان نبوده (در دوران هخامنشی گسترده‌تر بوده است).
ولی، قلمرو اشکانی و ساسانی با تغیرات کمی به مدت حدود ۹۰۰ سال یکسان بوده است. این تاریخ مشترک موجب اشتراک این اقوام در برخی رسوم و آیین‌ها شده است. از نظر زبانی نیز، اکثر این اقوام ایرانی‌زبان بوده‌اند و رواج زبان پهلوی (یا پارسی میانه) در این قلمرو باعث نزدیکی بیشتر زبانی این اقوام شده است بطوری‌که در ادامه، شاخهٔ غربی زبانهای ایرانی را به وجود آورده است.
ترکمنها
ترکمنها از نـژاد اقـوام ترک هستـند. این قوم اصولا در منطقه ترکمن صحرا (جلگه واقع در شرق استان مازندران و شمال استان خراسان و در همسایگی جمهوری ترکمنستان) زندگی می کنند. به لحاظ تاریخی در نتیجه قراردادی که برای تعیین مرز بین المللی بین ایران و شوروی سابق توسط حاکمان وقت ایران و روسیه به امضا رسید، تعداد زیادی از ترکمنها در داخل مرز ایران ماندند. در آن قرارداد رودخانه اترک بعنوان مرز مشترک دو کشور تعیین گردید.
کردها
کردها یکی از اقوام ساکن خاورمیانه
هستند که در غرب آسیا و در بخش غربی فلات ایران زندگی میکنند. کردها به زبان کردی، از شاخه غربی زبانهای ایرانی سخن می‌گویند. کردها در ناحیه گسترده ای در خاور میانه پراکنده اند، از شرق ترکیه ( که 10 میلیون کرد در آن ساکنند ) گرفـته تا شمال شرقی عـراق و از قسمتهایی در مرز سوریه تا مناطق غرب و شمال غـرب کشور ایران.
به علت اینکه آمارگیری دقیقی از جمعیت کردها انجام نگرفته تمام آمارهای ارائه شده تخمینی هستند. بنا به برآوردهای غیررسمی جمعیت و مساحت این منطقه به طور تقریبی ۲۰ میلیون نفر در سال ۲۰۰۳ در محیطی به وسعت ۱۹۰۰۰۰ کیلو متر مربع است. کردی که اکثر کردها در (ترکیه, ایران , عراق و سوریه) با آن صحبت میکنند زبان ادبی و نیمه رسمی به شمار می‌رود و در کشور عراق از زمان اشغال قوای انگلیس تا کنون در مدارس تدریس میشود خود به دو بخش تقسیم میشود:
• کرمانجی شمالی یا اصطلاحا کرمانجی
• کرمانجی جنوبی یا اصطلاحا سورانی
کرمانجی شمالی گویش کردهای شمال خراسان، ناحیه مرزی ایران و ترکیه، آناتولی شرقی و شمال عراق است. از لحاظ جمعیتی اکثر کردها با یکی از دو لهجه فوق صحبت میکنند. سایر گویش های کردی عبارتند از گویش زازا که در قسمت کوچکی از کردستان ترکیه بدان تکلم میشود و گویش‌های اورامی، ایلامی، کرمانشاهی، کلهری، کلیایی، پیروندی، لکی، فیلی (و یا پهلی) که در کردستان ایران تکلم می‌شوند. از لحاظ مذهبی اکثریت کردها مسلمان (و اهل‌سنت) هستند. در استانهای کرمانشاهان، ایلام و بخش اعظم لرستان ایران نیز جمعیت قابل ملاحظه کرد شیعه زندگی میکنند. البته در بین کردها نزدیک به ۵۰ هزار خانوار و شاید بشتر یزیدیانی هستند علاوه بر این گروهی نیز که به یارسانیا سلسله اهل حق معروفند در بین کردها هستند و بقیه کردها مسیحی یا یهودی هستند.
بلوچ‌ها
بلوچ نام یکی از اقوام خاورمیانه در ایران و پاکستان و افغانستان است. مردم بلوچ‌تبار در جنوب شرقی ایران و شرق پاکستان ساکنند. زبان بلوچی یکی از زبانهای ایرانی شاخه شمال غربی است. بلوچ ها، که نامشان در لغـت به معـنای آواره است، از معـدود نـژادهای ایرانی اند که عـمدتا شیوه زندگی نیمه بادیه نشیـنی خود را حفظ کرده اند. بـیابان‌های وسیع و بسیار کم جمعـیت که منـتها الیه جنوب شرقی ایران و نواحی دور افتاده غرب پاکستان را در بر می گیرد، سکونـتگاه طبـیـعـی بلوچهاست. بلوچ‌ها سوارکاران ماهر و چابکی هستـند و مسابقات شتردوانی آنها بسیار مشهور است.
بخـتـیاری‌ها
بختیاری نام یکی از قوم‌های بزرگ لر ایران معروف به لر بزرگ است که در زاگرس میانی سکونت دارند. (لر کوچک نیز نقریباً ساکنین لرستان و ایلام امروزی هستند).
مناطق دورافتاده استان چهار محال و بخـتـیاری و خوزستان سکونتگاه اکثر مردم بخـتـیاری است. ولی امروزه تعـداد بسیار زیادی از آنان در روستاها و شهرهای ساکن شده اند. گویش بختیاری یکی از گویش‌های پارسی‌تبار یعنی از دسته جنوب غربی زبانهای ایرانی است. گویش‌ها و زبانهای پارسی‌تبار عبارت‌اند از فارسی، لری، بختیاری، لارستانی، و کومزاری. برخی از زبانشناسان، بختیاری را زیرشاخه‌ای از لری به شمار می‌آورند و برخی آن را شاخه‌ای جدا می‌دانند. یکی از اقوامی که در کنار بختیاریها هویت جداگانه ای کسب کرده اند عرب های کمری هستند.
این اصطلاح را در مورد عرب‌هایی به کار می برند که در مجاورت بختیاریها زندگی میکنند و با ایشان وصلت کرده‌اند؛ لذا از نظر رسم و رسوم و زبان و... اشتراکات زیادی با بختیاریها پیدا کرده‌اند. اما در اصل بختیاری نیستند. در حقیقت عرب کمری‌ها اعرابی هستند که اصطلاحاً در کوه و کمر زندگی میکنند و وجه تسمیه ایشان نیز همین است. زبان ایشان در اصل عربی است که به عربی عراق بیشتر نزدیک است تا اعراب خوزستان و به مرور زمان با گویش بختیاری ترکیب شده است و اصطلاحاتی مخصوص به خود پیدا کرده است طوری که فهم آن هم برای اعراب و هم برای بختیاریها ممکن نیست.
قـشقـایی‌ها
قشقائی یکی از دو ایل بزرگ ایران است (ایل بزرگ دیگر بختیاری است.) بـیشتر ایل قـشـقایی در استان فارس ساکن هستـند. بسیاری از آنها هنوز بصورت سیار در فصول مخـتـلف سال از یـیلاق به قـشلاق کوچ می کنند.
قـشقایی‌ها ترک تبار هستـند. یکی از مناطق مهم عشایری ایران, استان فارس می باشد و بزرگترین ایل ایران (ایل قشقایی) با شش طایفه در فارس به کوچ روی ادامه می دهند. علاوه بر ایل قشقایی، ایل خمسه و ایل محسنی و همچنین طوایف کوچکتری به زندگی عشایری خود در فارس ادامه می دهند. ایل قشقائى یکى از ایلات مهم ترک زبان ایران است.
قشقائى‌ها در دوره‌هاى مختلف به تدریج به این سرزمین کوچیده و در آن ساکن شده‌اند.
در بررسی ایلات و عشایر ایران این نکته نیز اهمیت دارد که عشایر ترک‌زبان در سراسر ایران پراکنده هستند. این مساله بویژه با حکومت سلجوقیان، مغولان، تیموریان و صفویه شدت یافت. قشقائی‌ها شیعه جعفری هستند و به آداب و رسوم خود علاقه‌مندند. زبان قشقائی‌ها ترکی قشقائی آمیخته به فارسی است و همه آنها فارسی را خوب می‌دانند و به آن به آسانی سخن می‌گویند. جمعیت ایل قشقائی نزدیک به 30 هزار خانوار یعنی 150 هزار نفر است. سازمان ایل قشقائی به ترتیب از فرد تا ایل به صورت زیر است: نفر- خانوار - ایشوم - تیره – طایفه - ایل. هر طایفه از چندین تیره و هر تیره از چندین«ایشوم» و هر چند ایشوم از چند خانوار تشکیل شده است.
لرها
لرها از نـژاد آریایی آمیخـته با قوم کاشی یا کاسیت هستـند. در طول تاریخ گروه‌هایی از اعـراب و ترک‌ها نیز با لرها اختلاط نـژادی پـیدا کردند ولی در مجموع اصالت نـژادی آنها دست نخورده باقی مانده است. لرها که دو درصد جمعـیت کشورمان را تشکیل می دهند، عمدتا در استانهای لرستان و کرمانشاه و تا حدودی همدان ساکنند.
پارسی‌ها (فارس‌ها)
بـیش از 65% از جمعـیت ایران از نـژاد فارس (پارس) هستـند. فارس ها از اعـقاب نـژاد ایلامی یا آریایی هستـند که در هزاره دوم پـیش از میلاد در فلات میانی ساکن شدند و نام پارس (پرشیا) را برای ایران برگزیدند. فارسی‌زبانان ایران ترکیبی از اقوام مختلف ایران باستان هستند. فارسی‌زبانان، افزون بر ایران در افغانستان، تاجیکستان، سمرقند در ازبکستان نیز وجود دارند. فارسی‌زبانان در ایران بزرگترین گروه زبانی به شمار می‌آیند. زیرا طی چند دهه اخیر میلیون‌ها مهاجری که از مناطق زبانی دیگر به تدریج به استان تهران و دیگر شهرهای بزرگ ایران مرکزی آمده‌اند و زبان فارسی زبان اول یا تنها زبان نسل دوم یا سوم آنها گشته، درصد فارسی زبانان ایران را تا درجه زیادی بالا برده است.
فارسی، پارسی، (نام قدیمی: پارسی دری) زبانی است که در کشورهای ایران، افغانستان، تاجیکستان، و ازبکستان به آن سخن رانده میشود. زبان فارسی از خانوادهٔ زبانهای هندو اروپایی است. نیاکان این زبان زبانهای پارسی میانه (پهلوی) و پارسی باستان هستند. در این زبان البته در ایران ۳۲ حرف وجود دارد که به مجموع آنها الفبا گفته میشود.
اعـراب
حدودا 4 درصد (دو و نیم میلیون نفر) جمعـیت ایران عـرب تبار هستـند که بـیشتر آنها در استان خوزستان و جزایر خلیج فارس سکنا گزیده اند. اکثر عـربهای ایران هنوز به زبان عـربی تکلم می کنند. آغاز کوچ عربها به خوزستان از پیش از اسلام در دوران ساسانیان بوده است. البته پس از اسلام نیز قبایل عرب در پی لشکریان فاتح، به سوی کشورهای گشوده شده از جمله مناطقی از ایران کوچ کردند که در خوزستان به علت وجود اعراب پیش از اسلام، پس از اسلام نیز قبایل و عشایر بسیاری به این منطقه آمدند. البته امروزه جمعیت عربهای خوزستان نسبت به اقوام فارسی‌زبان (بختیاریها، شوشتری و دزفولی‌ها) در اقلیت قرار دارند.
آذری‌ها
آذربایجان نام منطقه‌ای جغرافیایی است در شمال غرب ایران شامل استانهای آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی و اردبیل. این منطقه سکونتگاه اصلی آذری های ایران است. ترک‌های آذری بزرگترین اقلیت قومی ایران و تشکیل دهنده 25 درصد کل جمعـیت ایرانند. هر چند عـمده ترک‌ها در استانهای آذربایجان شرقی، غربی و اردبـیـل زندگی می کنند اما شمار انـبوهی از آنان در سایر استانهای کشور ساکنند.
ارامنه و یهودیان
شمار مردم ارمنی‌تبار در جهان پیرامون ۹ میلیون نفر برآورد شده است که از این میان حدود ۳ میلیون نفر از ایشان در جمهوری ارمنستان زندگی میکنند و بقیه در بسیاری از کشورهای جهان پراکنده‌اند و بین ۴۰۰ الی ۵۰۰ هزار نفرشان در ایران ساکن هستند. ارامنه و یهودیان در نقاط مخـتـلف شهری ایران زندگی می کنند. شمار زیادی از ارامنه در تهران و اصفهان ساکنند. یهودیان ایران نیز قدمتی 2500 ساله دارند. ولی بعـد از 1357 تعـداد اندکی از آنان در ایران ماندگار شدند که عـمدتا در چهار شهر تهران، همدان، اصفهان و شیراز باقی مانده اند.
آشوریان
بر اساس شواهد و مدارک موجود، آشوری‌ها، قرن‌ها در ایران سکونت داشته‌اند، لیکن نمی‌توان تاریخ دقیق ورود آنان را به ایران مشخص کرد. برخی از این مهاجرت‌ها در زمان تیگلات پلسر اول (۱۰۱۵-۱۰۷۷ ق.م) امپراتوری آشور، سناخریب، سرحدون و آشور بنی‌پال، شاپور اول (خسرو انوشیروان)، خسرو پرویز، خلافت عمر ـ یکی از خلفای راشدین ـ و بالاخره در سال‌های اولیه جنگ جهانی اول پس از کشتار عظیم ارامنه و آشوری‌های ترکیه توسط ترکان عثمانی بوده اند. به طور کلی می‌توان گفت که اسکان آشوری‌ها در ایران با تاریخ این سرزمین عجین بوده است. واقعیت این است که آشوری‌ها پس از سقوط امپراتوری در بین‌النهرین، جزئی از ملت ایران شده و با مردم این سرزمین سرنوشت مشترک پیدا کرده‌اند.
آشوری‌ها خود به فرقه‌های مختلفی تقسیم می‌شوند. فرق مذهبی آشوری‌ها عبارت است از کلیسای شرق آشوری، کلیسای کاتولیک (کلدانی آشوری)، کلیسای انجیلی آشوری، کلیسای جماعت خدا یا برادران آشوری (پنطیکاستی). در حال حاضر تدریس زبان آشوری، در مدارس اختصاصی آشوریان ایران و برپایی مراسم و آیین‌های دینی و مذهبی در کلیساهای چهارگانه آشوری به موجب قانون اساسی ایران آزاد است و انجام میشود. همچنین آشوریان ایران در مجلس شورای اسلامی دارای یک نماینده هستند که این نماینده صاحب اختیاراتی همانند ۲۹۰ نماینده دیگر مجلس است.
ایل‌ها
عمارلو خراسان
عمارلو نام یکی از ایلهای کرد کرمانج است که مرکز ایشان دشت ماروش Maarus یا ماروسک Maaruzsk در شهرستان نیشابور می‌‌باشد. بنا به کتاب حرکت تاریخی کرد به خراسان نوشته کلیم الله توحدی، آنها را شاه عباس صفوی به اینجا آورده و در زمان نادر شاه افشار گروهی ازایشان را به فرماندهی ولی خان عمارلو به استان گیلان و شهرستان رودبار آورده شدند تا در برابر قوای روس مدافع خاک ایران باشند. عده‌ای نیز بر این باورند که ایشان از اقوام آماردAamaard هستند که زمانی تمدن مارلیک را در کرانه سپیدرود بنیان نهادند. نام قدیمی عمارلو خورگام بوده است. فرزندان ولی خان عمارلو امروزه خوانین جیرنده می‌‌باشند و دو خانواده زند Zand و مهرابی Mehraabi را تشکیل می‌‌دهند. به این ترتیب این ایل هم اکنون در شهرستان طارم (استان زنجان) و بخش عمارلوی شهرستان رودبار در استان گیلان نیز وجود دارند.
تالش
نام قومی است که در شمال غرب گیلان و و در بخش جنوبی جمهوری آذربایجان و استان اردبیل (عنبران نمین ) ساکن هستند و به زبان تالشی گویش می کنند. مردم تالش را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد:
1. مردم یکجانشین که در روستاها و شهرها زندگی میکنند و پیشه‌شان کشاورزی است و به آنها "تالش" می‌گویند.
2. ساکنان مناطق کوهستانی که پیشه آنها دامداری است و اصطلاحا "گالش" نامیده می‌شوند.
زبان تالشی یکی از زبانهای شمال‌غربی ایرانی است که همریشه با زبانهای کرانه خزر همچون گیلکی و مازندرانی است ولی با آنها تفاوت دارد.